آتشکده برزین مهر
این آتشکده در دوره پیش از اسلام ، عهد ساسانی در ناحیه ریوند نیشابور قرار داشته و یکی از سه آتشکده مهم زرتشتیان به شمار می آید . وجود آتشکده برزین مهر حاکی از این است که این شهر قبل از اسلام از جایگاه ویژه ای بر خوردار بوده است .
بقایای شهر کهن
آنچه از نیشابور باستانی بر جا مانده ، منطقه ای است در حاشیه جنوب شرقی شهر فعلی نیشابور که از
تپه ها و محوطه های گوناگون تاریخی تشکیل شده است . قسمت اعظم نیشابور قدیم هم اکنون در دل خاک نهفته است و آثار بر جای مانده موجود محدود است به چند تپه اصلی از قبیل : تپه تاکستان، تپه آهنگران ، تپه آلب ارسلان ، تپه سبز پوشان ، مدرسه ، بازار ، قنات یا قنات تپه و تپه شادیاخ یا محله که در سطح این منطقه وسیع پراکنده شده اند .
وسیع ترین این تپه ها ، تپه آلب ارسلان است که در جنوب روستای ترباباد واقع شده و به تپه های
طرب آباد یا ترباباد مشهور است.
تپه ترباباد
در اطراف نیشابور کنونی ، دو تپه وجود دارد که مدفن هنر و تمدن دیر سال این شهر است . از این تپه ها در لفظ عوام با نام های تل هلاکو ، تپه آلب ارسلان و تپه سبز پوشان یاد می شود .این محل در حقیقت مزار تمدنی است که ریشه اش به روزگار ساسانیان پیوند می خورد.
تپه های شادیاخ
محوطه شادیاخ ، در جهت غربی نیشابور کهن و سمت جنوب شرقی نیشابور کنونی ، در فاصله حدود ۳ کیلومتری شهر نیشابور واقع شده است .
شادیاخ تا اوایل قرن سوم هجری باغی بود واقع در مغرب شهر کهن و خارج از آن قرار داشت . در سال ۲۰۵ هجری که عبدا لله بن طاهر شهر نیشابور را به پایتختی برگزید ، بنا به درخواست اهالی ، سپاهیان خود را از درون شهر ، به باغ انتقال داد و عمارتی برای خود در آنجا ساخت . پس از آن ، شادیاخ دارالحکومه و دارالاماره بود .در اواخر قرن هفتم هجری که نیشابور کهن به کلی متروک گردید ، اهالی به محل امروزی کوچ کردند وشهر را در این مکان ساختند.
حفاری های شادیاخ
در مرکز شادیاخ و در محدوده ای به مساحت ۱۰۰۰ متر مربع ، مجموعه معماری بسیار گسترده ای وجود دارد که در دوره های مختلف مورد استفاده و بازسازی قرار گرفته است . در این مجموعه ، فضاهایی وجود داشته که کاربری بسیار طولانی داشته اند. وجود پایه های افتاده با تزیینات آجری و سنگ فرش های وسیع ، استقرار ستون های چوبی ، آجرهای افتاده از ستون های آجری و قطعات کاشی دایره ای شکل جهت ترصیع دیوارها ، حکایت از وجود ابنیه ی دیرپا ، باشکوه، زیبا و اشرافی دارد.
مزار مهروا یا مزار شه میر
در حاشیه شرقی جاده نیشابور- کاشمر به فاصله ۳ کیلومتر از جنوب شهر ، دو بنای آجری تاریخی به فاصله کمی از هم قرار دارند که به نام های مهروا ، مهرآباد ، شه میر و یا شادمهر از آنها یاد میشود.
مهروا ساختمانی است با طراحی کاملا اختصاصی . پسوند مهر حاکی از پیوند این سرزمین با آیین مهرپرستی ایران باستان دارد.این بنا با توجه به نظریه انجمن آثار ملی در نوع خود یکی از شاهکارهای معماری به شمار می آید که بر اساس نحوه آجر چینی و ابعاد آجر ها و تزیین دایره گنبد و عدم استفاده از ملاط جهت بند کشی و نحوه اجرای پلان از آثار قرن ششم هجری ، مربوط به دوره سلجوقیان محسوب می شود. گروهی که این نظریه را دارند معتقدند که بنا در اصل رصد خانه بوده و اشاره به نقب های شگفت آور چهار طرف ساختمان می نمایند .
روستای مهروا
این روستا قلعه شکل بوده چندین محله داشته و ساکنان آن به صورت دسته جمعی در محله ها زندگی می کرده اند آب مصرفی نیز از قنات تهیه می شده است.
محوطه باستانی خسرو آباد
این محوطه مهم باستانی در حدود ۲۰ کیلومتر جاده نیشابور – مشهد و در دهستان اردوغش از بخش زبر خان نیشابور قرار دارد . این تپه از مهمترین محوطه های دوران پیش از تاریخ در نیشابور می باشد که بر اساس سفال های جمع آوری شده از سطح تپه دارای تنوع سفال از هزاره ی چهارم قبل از میلاد تا هزاره ی اول قبل از میلاد مسیح است . همچنین سفال های منقوش دوره برنز آن ، مشابه آثار تپه ی آفو و نمازگاه می باشد.
دژ باستانی بازه چنار
این دژ زیرزمینی در داخل تپه ای ، در مجاورت یکی از روستاهای بخش زبرخان احداث شده است . ارتفاع این تپه از سطح زمین اطراف حدود ۲۰ متر است و از رسوبات آبرفتی تشکیل می شود . ورودی این دژ فعلا نامعلوم است و از طریق روزنه ای که در بالای تپه ایجاد شده ، امکان ورود به داخل تونل های دژ میسر گردیده است .
بنای گنبد کلیدر
این اثر تاریخی در داخل روستای کلیدر در بخش سرولایت نیشابور قرار دارد و به صورت یک چهار طاقی زیبا
می باشد که ضلع شرقی آن دارای جلو آمدگی به صورت ایوان ورودی است . پلان بنا ، چهار طاقی است و از تخته سنگ های صاف جهت مصالح آن استفاده شده است . در زیر گنبد ، دو سنگ قبر بزرگ وجود داشته که یکی از آنها به موزه ی نیشابور منتقل گردیده است . تاریخ یکی از سنگ قبر ها ، ۹۰۲ هجری و دیگری ۹۱۳ هجری می باشد که هر دو دارای تزیینات زیبایی هستند.
مقبره کرد وخان
این بنای سنگی به فاصله ۳ کیلومتری روستای کلاته اسداله خان بخش سرولایت قرار دارد .این بنا مدفن یکی از شخصیت های محلی به نام کرد وخان بوده است.
قلعه دختر دهنه ی حیدری
این محوطه باستانی در فاصله ۲ کیلومتری شمال شرقی روستای دهنه حیدری قرار دارد . این قلعه در بین اهالی منطقه به تیز قلعه سی یا قلعه دختر مشهور است . آثار یک حوض انبار بر دامنه جنوب شرقی تپه مشاهده می شود که در اثر ریزش کوه تخریب شده است . این حوض و احتمالا حوض های دیگر، آب ساکنین قلعه را تامین می کرده است . قدمت این قلعه احتمالا مربوط به دوره ساسانی بوده که تا اواخر دوره سلجوقی مورد استفاده قرار داشته و
جنبه ی دفاعی داشته است. کوه های این منطقه از لحاظ زمین شناسی نیز حائز همیت بوده و در سطح تپه، فسیل هایی از خانواده ی سفال پودها به خصوص pnphintes مربوط به دوره ژوراسیک به تعداد زیاد موجود است.
قلعه دمیر خان
این قلعه به فاصله ۳ کیلومتری شمال شرق روستای ینگجه در کنار جاده ی شوسه ی ینگجه به عبدالله گیو قرار دارد. اتاق های متعدد دارد و ظاهرا درب اصلی آن در سمت غربی بوده است . احتمالا این قلعه از دوره ی تیموری به بعد مسکونی بوده است .
برج آسیاب
این برج بزرگ مدور با قدمتی بالغ بر ۴۰۰ سال در فاصله ۱۵۰۰ متری جنوب شرقی روستای اسحاق آباد و بر
کناره ی نهر آب خشکیده ای ، ساخته شده و از زیباترین برج های دیده بانی موجود در منطقه است . ۴ طبقه دارد ، در وسط دشت وسیعی احداث شده و بر مزارع و زمین های مزروعی اطراف ، احاطه کامل دارد. تزیینات زیبایی نیز در بدنه خارجی آن ایجاد شده است . در مجاورت این برج ، ساختمان مخروبه ی یک آسیاب آبی قدیمی نیز قرار دارد که علت نام گذاری برج نیز همین است.
سردابه ی ماروسک
در مجاورت روستای ماروسک سرولایت ، تپه ای به وسعت بیش از ۱۰۰ متر و ارتفاع ۵/۳ تا ۴ متر قرار دارد که بر روی آن قبرستان قدیمی روستا می باشد . در داخل این تپه ، سردابه ای قرار دارد که از دو اتاق به موازات یکدیگر و یک راهرو تشیل شده است . در اتاق غربی تعداد زیادی اسکلت انسانی به صورت آشفته قرار دارد. قدمت این سردابه به اواخر قرن هفتم و اوایل هشتم هجری می رسد .
اماکن فرهنگی تاریخی
بعد از تخریب شهر نیشابور به دست سپاهیان مغول برای مدت ها اثری از نیشابور بر جای نمانده و آن عده از ساکنان نیشابور که جان سالم به در بردند به طور پراکنده در این جا و آن جا و با نا امیدی تمام زندگانی می کردند ، تا این که شهر فعلی نیشابور در دوره تیموری در قسمت شمال غربی شهر قدیم و به فاصله حدود ۵ کیلومتر خرابه های شهر قدیم ساخته شد .
این شهر دارای ۴دروازه بود که معروف به دروازه های عراق ، مشهد ، باغات یا پاچنار و دروازه ارگ بودند .
مسجد جامع تاریخی
یگانه اثر کامل باقی مانده از آثار باستانی شهر نو بنیاد نیشابور ، مسجد جامع آن است که در سال ۸۹۹ هجری قمری ، همزمان با فرمانروایی سلطان حسین بایقرا ، توسط پهلوان علی کرخی فرزند بایزید ساخته شده و از بناهای قرن نهم هجری قمی است .
این بنای تاریخی، در مرکز شهر نیشابور و در حاشیه جنوبی خیابان امام خمینی ره ، در ضلع غربی چهار راه اصلی شهر ، چهار راه انقلاب قرار دارد . در کنارذ مسجد مدرسه ای نیز توسط پهلوان کرخی ساخته شده که در دوران پهلوی با عبور خیابان امام این مدرسه خراب شده است ، مدفن پهلوان علی کرخی نیز در داخل این مدرسه بوده که اکنون در زاویه ی شمال شرقی بیرون مسجد جامع واقع شده است.
مدرسه گلشن ” حوزه ی علمیه”
بنای حوزه ی علمیه ی نیشابور ، در حاشیه شمالی خیابان امام خمینی کمی بالاتر از مسجد جامع شهر ، قرار دارد. تزیینات آجری در دوطرف ایوان ، زیبایی خاصی به بنا داده است.
بازار سرپوشیده و تاریخی نیشابور
بازار تاریخی نیشابور ، از جمله بازار های سرپوشیده منحصر به فرد در استان خراسان است که قدمت آن به دوره صفویه می رسد . در داخل این بازار تعدادی سرا ، کاروان سرا ، تیمچه ،و حمام وجود دارد .
کاروان سرای مستوفی ، یکی از تیمچه هایی است که درون این بازار تاریخی وجوددارد که دو دهنه ورودی آن یکی در حاشیه جنوبی خیابان امام خمینی و ورودی دیگر با در بزرگ چوبی به بازار می شود .
حمام مرمر ، یکی دیگر از جاذبه های این بازار تاریخی است که قدمت بسیار دارد اما امروز خرابه ای بیش نیست .
آب انبار
در مقابل بازار سرپوش ، بازار نو قرار دارد که در گذشته ، سقف این بازار نیز به صورت گنبدی ، پوشیده بوده ، با عبور خیابان امام خمینی از این مکان ، سرپوش ها خراب شده است.
آب انبار در زیر زمین واقع شده است و ۲۰ تا ۲۳ پله تا سطح زمین فاصله دارد ، و امروز قهوه خانه ای است که دارای سقف های گنبدی شکل باد گیر است . محیطی زیبا ، خنک ، آرام و یاد آور روزگاران گذشته است .
بعد از این آب انبار ، تیمچه ای است که مدتی در اختیار ژاندارمری بوده، مدتی تجارت خانه شده ، کم کم از رونق افتاده است .
کاروان سرای شاه عباسی عباسی
این کاروان سرا در دوره صفویه ودر خارج از دروازه شهر یعنی دروازه مشهد احداث شده است .
این کاروان سرا در اواخر دوره ی قاجاریه و اوایل عصر پهلوی ، جهت اسکان و نگهداری ایتام و مستمندان و سپس مدتی به عنوان پادگان ژاندارمری مورد استفاده قرار گرفت .
هدف از احیای این این کاروان سرا ، حمایت از صنایع دستی و هنرهای سنتی و بومی منطقه است . ضلع شرقی کاروان سرا شامل سه بخش زیر است :
بخش باستانی : در این بخش اشیای تاریخی ؛ از قبیل سکه های متعلق به قبل از اسلام تا دوره تیموری ، انواع ظروف سفالی دوران تاریخی و اسلامی ، ظروف فلزی و شیشه ای ، و اشیای سنگی به نمایش گذاشته شده است .
بخش مردم شناسی : جلوه هایی از زندگی روزمره ی مردم منطقه و اشیای مربوط به آن در معرض دید قرار داده شده است .
بخش ویژه: نمایش اشیایی چون مجسمه های دوران تاریخی و ماقبل آن ، ماکت شهر قدیم نیشابور در دوره تیموری ، لوحه ی استوانه ای بدلی متعلق به کوروش هخامنشی به خط میخی ، تعدادی سنگ قبر تاریخی ، مجموعه اهدایی مدال ها و احکام شادروان پهلوان یعقوب علی شورورزی ، تعدادی ضریح چوبی منبت کاری شده تاریخی ، تعدادی اسناد خطی و احکام …
ضلع غربی به سالن اجتماعات و محل دائمی نمایشگاه ، و هشتی جنوب غربی به رشته های کار و دانش برای آموزش سفالگری ، کاشی کاری و سرامیک اختصاص یافته است.
علاوه بر این کاروان سرا ، در محدوده ی شهرستان نیشابور کاروان سراهای [رباط] مهم دیگری نظیر: کاروان سرای شوریاب واقع در روستای شوریاب در فاصله حدود ۵۰ کیلومتری جنوب غربی شهر نیشابور ، متعلق به دوره قاجار ، کاروان سرای چاه سالار در جنوب شهر ، کاروان سرای قدمگاه و رباط قلعه وزیر ، در ۲۴ و ۳۰ کیلومتری غرب شهر در مسیر جاده مشهد ، نیز وجود دارند .
موزه خیام
همزمان با برگزاری کنگره جهانی خیام ، در ۲۸ اردیبهشت ماه ۱۳۷۹ ، با عنایت به شان و مرتبه ی علمی حکیم عمر خیام وآثار ارزشمند باقی مانده از وی ، در رابطه با دانش ستاره شناسی، تقویم ، ریاضیات و اشارات مکرر خیام به خاک ، کوزه و کوزه گری ، اهمیت سفال نیشابور و نیز فقدان موزه ای در استان که به نوعی معرف مراتب علمی و بیانگر
ویژگی های دوران حکیم عمر خیام باشد ، سازمان میراث فرهنگی اقدام به تاسیس موزه ی خیام در کنار آرامگاه وی نمود .
موزه خیام شامل چهار بخش است :
بخش اول : آثار مربوط به نجوم ، شامل ابزار آلات رصد و ستاره شناسی ، اسطر لاب ، انواع قطب نما ها و صور فلکی
بخش دوم : ظروف مفرغی و فلزی معاصر با خیام از قرن پنجم تا هفتم هجری .
بخش سوم : شامل ظروف سفالین لعابدارمربوط به قرون سوم تا هفتم هجری قمری.
بخش چهارم : شامل نسخ خطی ، نسخ خطی نجوم و تابلو های مربوط به حکیم عمر خیام
بقعه قدمگاه
بقعه ی زیبایی است از قرن ۱۱ هجری به صورت هشت گوش با ایوان های بلند و طاق نماهای دو طبقه ، مزین به کاشی های خشت هفت رنگ و گچ بری هایی که در وسط باغ بزرگی قرار دارد ، از کتیبه ی تاریخی آن چنین مستفاد می شود که بنا به امر شاه سلیمان صفوی در سال ۱۰۹۱ هجری ساخته شده است و علت وجه تسمیه آن به قدمگاه به واسطه وجود یک پارچه سنگ است که بر روی آن اثر دو قدم بزرگ منسوب به جای پای حضرت رضا ، ثامن الائمه[ ع] دیده می شود .
مسجد چوبی
این مسجد که در ایران و جهان منحصر به فرد است ، ۲۰۰ مترمربع زیر بنا دارد . در ساختمان این بنا ، حدودا سیزده تن از انواع چوب های صنعتی به کار رفته است .
از امکانات این مسجد می توان به آشپزخانه ، کتاب خانه ، وضو خانه و … که همگی از چوب ساخته شده است ، اشاره نمود .
این مسجد در جنوب شرق نیشابور ، روستای محمد آباد ، قرار دارد و توسط مهندس مجتهدی ساخته شده است .
فرهنگسرای سیمرغ
این فرهنگسرا ، بزرگ ترین ساختمان فرهنگی استان خراسان می باشد .
افلاک نمای خیام : که در دست احداث می باشد .
امام زادگان محمد محروق و ابراهیم
بقعه امام زاده محروق و ابراهیم در باغ مصفایی در فاصله ۳ کیلومتری شرق نیشابور واقع شده است . محمد بن محروق از نوادگان امام موسی بن جعفر [ع] می باشد .
در کنار بقعه امام زاده محروق ، بقعه امام زاده ابراهیم نیز هست که به وسیله ی دری به امام زاده محروق راه دارد .
فضل بن شاذان
مقبره ی این عالم جلیل القدر در یک فرسنگی جنوب شرقی نیشابور ، در روستایی به همین نامم [فضل] قرار دارد .
بانو بی بی شطیطه
بانو بی بی شطیطه یکی از زنان فاضل نیشابور و مورد عنایت خاص امام موسی کاظم [ع] در قرن دوم هجری بوده است . بنای فعلی آرامگاه ، دارایطرح شش ضلعی با دوازده غرفه کوچک در طرفین آن است .
امام زاده غریب
مقبره بی بی صالحه
آرامگاه بزرگان
خواجه ، امام ، حجه الحق ، حکیم ابوالفتح عمربن ابراهیم الخیامی [خیام] نیشابوری، از حکما ، ریاضی دانان و شاعران بزرگ ایران ، در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم می زیست . معلومات و مطالعات حکیم بیش تر در فلسفه و حکمت و ریاضیات بوده ، گاه از سر تفنن شعر نیز می گفته است . اما بیش تر به شاعری ورباعی سرایی معروف است .
آرامگاه این فیلسوف و ریاضی دان بزرگ در جنوب شرقی شهر نیشابور رو به روی امام زاده محمد محروق و امام زاده ابراهیم قرار دارد .
شیخ عطار نیشابوری
فرید الدین ابوحامد بن ابوبکر ابراهیم ابن اسحاق عطار نیشابوری ، شاعر و عارف نامی ایران زمین است که با آفریدن آثاری بدیع مقام خود را جاودان ساخته .
آرامگاه عطار در فاصله ۶ کیلومتری شرق نیشابور ، در نزدیکی امام زاده محروق و آرامگاه خیام واقع گردیده است .
کمال الملک
محمد غفاری ، معروف به استاد و کمال الملک ، از مفاخر هنر نقاشی ایران امروز ، فرزند میرزا بزرگ کاشانی است . وی در سال ۱۲۶۴ هجری قمری در قریه کاشان ، متولد شد و به سال ۱۳۵۹ هجری قمری در نیشابور ، بدرود حیات گفت .
مقبره ی کمال الملک ، در باغ شیخ عطار نیشابوری ، قرار گرفته ، به عنوان زیارتگاه فرهنگ دوستان و عاشقان هنر ایرانی ، هر ساله مشتاقان بسیاری را به سوی خود جلب می کند . بنای آرامگاه دارای حیاط و باغچه ی سرسبزی است که مقبره کمال الملک در آن قرار دارد .
یغمای نیشابوری
حیدر یغما یکی از شاعران معاصر نیشابوری است . وی در سال ۱۳۰۲ هجری شمسی در قریه صومعه از روستاهای نیشابور به دنیا آمد .
الهام و ایمان اصلی در طرح مربع شکل بنای آرامگاه یغما ، از شغل شاعر ؛ یعنی خشت مالی نشات گرفته است .این بنا در فاصله میان باغ خیام و باغ عطار ، در میان قبرستان عمومی ، محل دفن شاعر ، ساخته شده است .
دیدنی های طبیعی
شامل :
ییلاقات : برفریز – رود – دربهشت – بوژان – خرو – درود – دیزباد – قدمگاه – گرینه – بار – چگنه بز – طاغان – درخت جوز – بقیع و …
– غار ابراهیم ادهم
– چشمه علی
قله ها ی معروف : بینالود و شیرباد
معدن فیروزه نیشابور
فیروزه سنگى آبىرنگ و گرانبها است که از جواهرات معروف جهان شمرده مىشود و معدن آن در دنیا در چند کشور بیشتر وجود ندارد. از آن جمله در ترکستان و آسیاى صغیر و همچنین در جنوب غربى ایالات متحده امریکا در نیومکزیکو، آریزونا، کلرادو و نوادا، یافت مىشود.
اما از بین تمام معادن فیروزه جهان، فیروزه معادن نیشابور از همه مرغوب تر و پربهاتر مىباشد .
معادن فیروزه نیشابور در شش دره از کوههاى موسوم به بار معدن در ۵۰ کیلومترى شمال غربى نیشابور در بلوک ریوند واقع است و تاکنون به منظور به دست آوردن فیروزه، بیش از صد غار در این درهها ایجاد شده است.
شهرت فیروزه نیشابور از روزگاران قدیم بر سر زبانها بوده و گویندگان و نویسندگان در وصف آن سخن ها گفتهاند.
محوطه تاریخی تپه سلطان میدان
جنگل انبوه و نادر درختان ارس در دهنه ی حیدری از دهستان بینالود
باغ ها و عمارت های زیبا در داخل و خارج از نیشابور
باغ ملی ، باغ سعیدی ، باغ گنجی ، باغ قوامی ، امین الا سلامی ، جمشید شادیاخی
اردوگاه شهید رجایی باغرود
اردوگاه بین المللی باغرود به فاصله ۱۲ کیلومتری شمال نیشابور ، با مساحت چندین هکتار ، روزانه پذیرای بیش از ۵۰۰۰ نفر بازدید کننده می باشد و مقام دوم اردوگاه های کشور را احراز نموده است.
مشاهیر و نام آوران نیشابور
حکیم عمر خیام نیشابوری ، شیخ عطار نیشابوری ، کمال الملک ، یغمای نیشابوری ، دکتر محمد رضا شفیعی کدکنی، محمد بی ریای گیلانی [شیدا] ، دکتر رجبعلی مظلومی ، آیت الله العظمی وحید خراسانی ، استاد پرویز مشکاتیان ، خسرو شاهانی ، پرفسور حسین صادقی ، مرحوم فریدون گرایلی ، مرحوم پهلوان یعقوب علی شورورزی و …
منابع :
– نیشابور شهر فیروزه (فریدون گرایلی )
– نیشابور و استراتژی توسعه (عباسعلی مدیح)
– درآمدی بر جغرافیا و تاریخ نیشابور (علی طاهری)
